Мәдени мұраны сақтау саласындағы волонтердің хикаясы

Мәдени мұраны сақтау саласындағы волонтерлік – бұл алдыңғы ұрпақтар жасаған тарихи нысандарды, дәстүрлерді, ескерткіштер мен құндылықтарды қорғауға, қалпына келтіруге және насихаттауға бағытталған қызмет. Волонтерлер материалдық артефактілерді сақтап қана қоймай, ғасырлар бойы жинақталған мәдени байлықты болашақ ұрпаққа жеткізуге көмектеседі.

Волонтерлер ежелгі ғимараттар, шіркеулер, мұражайлар, көне саябақтар мен ескерткіштер сияқты мәдени мұра нысандарын қалпына келтіру және қолдау бойынша әртүрлі жобаларға қатысады. Олардың қосқан үлесі физикалық жұмысты да, ұйымдастырушылық және білім беруді де қамтиды. Сонымен қатар, олар мәдени құндылықтарды сақтау қажеттілігіне қоғамның назарын аудара отырып, халық арасында мәдени мұраның құндылығын насихаттаумен белсенді айналысады.

Бүгінгі сұхбат кейіпкері – Татьяна Шолудьконың (Тинкай, Тынық Ай) өмірінің маңызды бөлігі табиғат пен мәдени мұраны сақтауға арналған. Тинкай - "Ұлттық волонтерлік желісі" ЗТБ (ҰВЖ) сарапшысы және талдаушысы, жазушы.

Сізді мәдени мұраны сақтауға волонтер болуға не шабыттандырды?

Менің отбасымда барлығы баспа ісімен байланысты болды – ата-аналар мен үлкен әпкелер кітаптарды оқумен, түзетумен және редакциялаумен айналысты. Барлық жерде жобалар, қолжазбалар, түзетулер жататын еді. Мен өте бақыттымын: бұл Олжас Сүлейменов, Мұхтар Шаханов, басқа да тамаша жазушылардың материалдары, сондай-ақ археологтардың, тарихшылардың, этнографтардың ғылыми еңбектері болды.

Мен жаңа басылған сияның иісі бар беттерді ашкөздікпен қайталап оқитын едім – алдымен таза қызығушылықпен, кейінірек ата-анама көмектесемін. Осындай баспа ісінің қызметі арқылы мен көшпенділер мәдениетіне деген сүйіспеншілікті сіңірген шығармын. Менің жеріміздің мәдени мұрасына деген қызығушылығымның қашан басталғаны туралы анықтамалық нүктені айту қиын – бұл табиғи өмір контекстісі, таныс фон болды. Сонда маған бәрі осылай өмір сүретін сияқты көрінді.

Сіз мәдени мұраны сақтау жобаларында қандай рөл ойнадыңыз және не істедіңіз?

Мұның бәрі Еуразия даласы көшпенділерінің материалдық емес мәдени мұрасын насихаттаудан басталды. Пікірлестермен бірге көшпелі халықтардың натурфилософиясы және оның қағидаларын қазіргі әлемде сақтаудың маңыздылығы туралы әңгімелеу үшін тақырыптық әуесқой фильмдер түсірдік, достар мен таныстарды жинадық.

Мен Қазақстанның тарихи және киелі жерлеріне саяхаттау, олар туралы мақалалар мен жазбалар жазу үшін барлық мүмкіндікті пайдалануға тырыстым. Менің жазушылық қадамдарым осылай басталды – Қазақстанның табиғаты туралы натуралистік прозадан.

Кейінірек Алматыда қоғамдық бірлестік пайда болды, ол Алматы зиялыларының – тарихшылардың, этнографтардың, археологтардың, мәдениеттанушылардың, жазушылардың, суретшілердің және Ұлы даланың мәдени мұрасын сақтауға және жаңғыртуға ниет білдіргендердің барлығының жарқын ойларын біріктірді. Біз дәрістер оқыдық, бейнежазбалар жаздық, басқа да іс-шаралар ұйымдастырдық. Жас аудиторияны тартуда ол кезде қиындықтар болды. Егер қазір этномәдениет, тарихи тамырлар, шеберлік, ою-өрнек, дәстүр және руникалық жазу тақырыбы негізгі ағымға айналса, онда 10 жыл бұрын 35 жасқа дейінгі адамдарды осы бағыттағы диалогты тарту қиынға соқты.

Көшпенділердің дүниежүзілік ойындары пайда болған кезде мен олардың адал жанкүйері болдым. Бұл ойындарды танымал етумен айналыстым, біздің құраманың жетістіктерін бақылап, атап өттім, ұлттық ойындардың сұлулығы мен бірегейлігіне жұртшылықтың назарын аудардым.

Әрине, мен археологиялық қазба жұмыстарына қатыстым. Мысалы, Виктор Федорович Зайберттің жетекшілігімен Ботайда волонтер болдым.

2021 жылы Ұлттық волонтерлік желісінде жұмыс істей отырып, мен тарихи-мәдени мұра нысандарын сақтау бойынша "Birgemiz: Asyl Mura" жалпыұлттық жобасын басқардым. Жоба осы саладағы үздік жоба үшін "Таңдау" Республикалық сыйлығының лауреаты атанды.

Мен сондай-ақ бірнеше волонтерлер мен мәдени мұраны насихаттайтын жобаларды, соның ішінде гранттық кезең аяқталғаннан кейін жұмысын жалғастырған "Asyl Mura елшілерін" бастадым.

Қазір волонтерлік сарапшы және ҰВЖ қызметкері ретінде мен этномәдени волонтерлік ұйымдар мен жобаларға қолдау көрсетуді жалғастырамын.

Мәдени мұраны сақтау жобаларында табысты жұмыс істеу үшін қандай дағдылар мен білім маңызды деп ойлайсыз?

Бұл салада шамадан тыс сенімділік қауіпті болуы мүмкін. Бір қызығы, тіпті тақырыпқа деген шамадан тыс құмарлық кейде бізге қарсы ойнайды. Біз этникалық тамырлар мен тарихты зерттеуде, әсіресе өзімізді пікірлес адамдармен және тақырыптық материалдармен қоршап алған кезде, объективтілікті жоғалту қаупі бар. Біз өткенді шамадан тыс идеализациялай бастаймыз, ата-бабалармен байланысты барлық нәрсені қасиетті ете бастаймыз және бұл тиімді жұмысқа кедергі келтіруі мүмкін. Мен өзім әсерлі адам қатарына жатамын, Мурад Аджидің жұмысына деген құштарлық кезеңін бастан өткердім және уақытша этноцентризм мен популизмнің қармағына түстім. Енді мен бұл қаншалықты қауіпті жол екенін түсіндім. Сондықтан, бүгін мен: тарихи-мәдени мұраны сақтау саласында табысты жұмыс істеу үшін ғылыми көзқарас, байсалды ақыл және зерттеу тақырыбы эмоционалды жағыңызға қаншалықты терең әсер етсе де объективтілікті сақтау қабілеті маңызды екеніне сенімдімін.

Мәдени мұраны сақтау жобаларындағы ең есте қаларлық тәжірибеңізбен бөлісіңіз. Оны ерекше еткен не?

Мен үшін ең маңызды сәттердің бірі Ұлттық мұражайдың камералық зертханасында волонтерлер жұмысын ұйымдастыру болды. Археолог Сәуле Рахымжановамен ынтымақтастықтың және Астанада дамыған волонтерлер желісінің арқасында біз археологиялық олжаларды сұрыптау мен сипаттауда тұрақты көмек көрсете алдық. Бұл жоба мен үшін ерекше болды, өйткені біз мектеп оқушылары мен студенттерге өз жасымда армандаған, бірақ менде ешқашан болмаған мүмкіндікті бере алдық. Археологияға шынайы қызығушылық танытып, жұмысқа ересектер де қосылғаны ерекше қуантады.

Сіз өз жобаларыңыз аясында әртүрлі мәдениеттердің өкілдерімен қалай қарым-қатынас жасайсыз?

Сұраққа ақылды өркениетті сөздерді қолдана отырып жауап бергім келеді, бірақ шынымды айтсам, біз мәдени қиылыстарды қуана зерттейміз: жалпы нормалар мен дәстүрлерді іздейміз, әртүрлі тілдердегі ұқсас сөздерді салыстырамыз, салттық заттарды қолдануда және салт-дәстүрлерде параллельдерді табамыз. Содан кейін біз басқа мәдениеттердің мысалдарын еске түсіре бастаймыз және оларды салыстыра бастаймыз – мәдени әмбебаптардың ашылуының осындай шексіз қызықты процесі бар.

Мәдени мұраны сақтау жобаларының сіз жұмыс істеген қауымдастықтарға әсерін қалай бағалайсыз?

Мен ешқашан белгілі бір қоғамдастықпен мақсатты түрде жұмыс істемегеніммен, қызықты тенденцияны байқаймын: этномәдени жобаларда волонтер ретінде бастаған адамдар өздерінің болашақ өмірлерін осы саламен байланыстырады – кәсіби, волонтерлік немесе бизнес арқылы. Біздің жұмысымыз бен этномәдени тақырыптың қазіргі танымалдығы арасындағы тікелей байланыстың қатаң дәлелі болмаса да, біз алғаш бастаған және сөзбе-сөз "ағымға қарсы жүзген" уақыттармен салыстырғанда мәдени мұра мәселелеріне деген қызығушылықтың қаншалықты артқанын байқамау мүмкін емес.

Мәдени мұраны сақтау жобаларында өз жолын енді бастаған адамдарға қандай кеңестер берер едіңіз?

Ең алдымен, қолданыстағы жобалар мен бастамаларды мұқият зерделеу маңызды. Әр түрлі тәсілдер керемет, бірақ кейде тәжірибелі әріптестерге қосылып, қазіргі жобаларға үлес қосу тиімдірек болады. Әрбір волонтер үшін классикалық және шешуші рәсім археологиялық қазбаларға қатысу немесе ғалымдармен басқа да бірлескен жұмыс болады. Менің ойымша, бұл ғылыми қоғамдастықпен ынтымақтастық және ресми зерттеулерге сүйену мәдени мұраны сақтау ісіндегі волонтерлер үшін басымдық болуы керек.

Мәдени мұраны сақтау саласындағы волонтерліктің болашағын және оның қазіргі қоғамдағы рөлін қалай көресіз?

Егер материалдық және рухани мәдениетті сақтау саласындағы оң динамика сақталса, уақыт өте келе ауқымды волонтерлік жұмыстың шұғыл қажеттілігі жойылуы мүмкін. Дегенмен, мен волонтерлер мен ғылыми қауымдастықтардың өзара әрекеттесуінде үлкен әлеуетті көремін. Археологтардың қорларында мыңдаған ашылмаған олжалар бар, этнографтарға деректер мен құжаттарды өңдеу үшін қосымша қолдар мен ақылдар қажет, зерттеушілерге далалық жұмыстарда көмекшілер қажет. Жергілікті билік ескерткіштерді қорғау, тазарту және қалпына келтіру, оларды каталогтау және жаңа нысандарды анықтау кезінде қолдауды қажет етеді. Мен идеалды болашақты үйлесімді ынтымақтастықта көремін, онда волонтерлер арнайы білімді қажет етпейтін жұмысқа орналасады, бұл ғалымдарға жоғары мамандандырылған ғылыми зерттеулерге көбірек назар аударуға мүмкіндік береді.

Сіз өзіңіздің волонтер жұмысыңыз арқылы қандай мәдени ерекшеліктер мен дәстүрлерді біле алдыңыз және бұл сіздің дүниетанымыңызға қалай әсер етті?

Мен үшін алғашқы, тіпті қарапайым нәрселерде – ою-өрнектерде, тұрғын үйлерде, сәлемдесу формаларында, күнделікті рәсімдерде, терең мағыналар мен қатынастардың үлкен әлемі бар екенін түсіну болды. Бірте-бірте мен бұл терең қабаттарды әртүрлі халықтардың мәдениеттерінен байқауды үйрендім. Бірақ ең сиқырлы сәт, мен этникалық немесе мәдени ерекшеліктеріне қарамастан адам жанының мәнін ашатын архетиптік қиылыстарды таба бастадым. Бұл сананың әмбебап аспектілері, олар әр мәдениетте табиғатпен және ғаламмен байланысқа, жоғары күштер алдындағы жауапкершілік сезіміне және жеке адамнан асып түсетін қасиетті нәрсені түсінуге деген негізге жауап береді.

Сұрақтар авторы: Александра Крашинина @alexandra.krashinina

Сұрақтарға жауап берген: Тинкай, Тынық-ай @tinkai.go